Giới thiệu các công cụ để làm một bức tranh đông hồ

Mở đầu

Tranh đông hồ – dòng tranh dân gian nổi tiếng của Việt Nam – không chỉ được biết đến nhờ nội dung giản dị, gần gũi với đời sống người dân mà còn bởi kỹ thuật chế tác thủ công đầy tinh tế.

Đằng sau mỗi bức tranh là sự kỳ công trong từng công đoạn, từ chuẩn bị nguyên liệu đến in ấn. Để làm nên một tác phẩm tranh Đông Hồ đúng nghĩa, người nghệ nhân cần sử dụng nhiều công cụ làm tranh Đông Hồ truyền thống.

Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng khám phá chi tiết những dụng cụ đó cũng như vai trò quan trọng của chúng trong quá trình tạo nên một bức tranh dân gian đậm chất Việt.

Các công cụ làm tranh Đông Hồ truyền thống

Để tạo ra một bức tranh Đông Hồ hoàn chỉnh, người nghệ nhân sử dụng một số công cụ quan trọng sau:

1. Ván khắc gỗ (mộc bản) tranh đông hồ

Đây là công cụ không thể thiếu trong quá trình làm tranh. Mỗi hình ảnh trong tranh sẽ được khắc trên một tấm gỗ (thường là gỗ thị hoặc gỗ mít vì độ mềm và bền cao). Có hai loại mộc bản:

• Mộc bản nét: khắc chi tiết đường nét chính của hình vẽ.
• Mộc bản màu: dùng để in từng lớp màu riêng biệt, mỗi màu có một bản khắc riêng.

Việc khắc mộc bản đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo và am hiểu về bố cục, hình ảnh. Đây là công đoạn mất nhiều thời gian nhất trong quy trình làm tranh.

2. Giấy dó tráng điệp tranh đông hồ

Không giống như các loại giấy thông thường, giấy dó được làm thủ công từ vỏ cây dó – một loại cây mọc nhiều ở vùng trung du Bắc Bộ. Sau khi làm giấy, người ta sẽ tráng lên bề mặt một lớp điệp (là bột từ vỏ sò biển nghiền nhỏ), giúp giấy có độ óng ánh và bắt màu tốt.

Giấy dó tráng điệp là yếu tố giúp tranh Đông Hồ có độ bền hàng trăm năm mà không bị phai màu hay mục nát.

3. Màu tự nhiên tranh đông hồ

Dù không phải là “dụng cụ” theo nghĩa vật lý, nhưng màu sắc là một thành phần không thể thiếu khi làm tranh Đông Hồ. Người dân làng tranh sử dụng màu hoàn toàn từ thiên nhiên:

• Màu đỏ: lấy từ sỏi son hoặc gỗ vang.
• Màu vàng: làm từ hoa hoè phơi khô giã nhỏ.
• Màu đen: chế từ tro bếp đốt bằng rơm hoặc than lá tre.
• Màu xanh: chiết xuất từ lá chàm.
• Màu trắng: dùng chính lớp điệp phủ trên giấy.

Việc pha màu và bảo quản màu cũng cần dụng cụ như cối giã, chày, rây lọc, khay đựng màu,...

4. Con lăn in tranh (dụng cụ ép in)

Khi in tranh, nghệ nhân sẽ đặt ván khắc đã thoa màu lên mặt giấy dó, sau đó dùng con lăn gỗ hoặc nắm đấm tay để ép đều mặt ván giúp màu in lên giấy một cách sắc nét. Dụng cụ này giúp màu bám chặt vào giấy, tạo nên nét in rõ ràng và đều màu.

5. Chổi lông – bàn chải tre

Sau khi in xong, tranh sẽ được hong khô. Một số nghệ nhân dùng chổi lông nhỏ để phủ lại màu hoặc sửa các chi tiết chưa hoàn hảo. Bên cạnh đó, bàn chải tre cũng được dùng để quét bụi giấy, giúp tranh sạch sẽ và không bị nhòe màu.

6. Giá phơi tranh

Sau công đoạn in và tô màu, tranh sẽ được mang đi phơi tự nhiên trên giá tre, đặt ở nơi thoáng khí nhưng không quá nắng gắt. Đây là bước giúp màu tranh khô tự nhiên, không bong tróc và giữ được sắc màu lâu bền.

Vai trò của công cụ truyền thống trong làm tranh Đông Hồ

Mỗi công cụ làm tranh Đông Hồ đều góp phần tạo nên giá trị độc đáo cho dòng tranh dân gian này. Không chỉ là công cụ lao động, chúng còn là biểu tượng của sự tinh tế, khéo léo và tình yêu nghệ thuật của người thợ làm tranh.

Việc sử dụng công cụ thủ công giúp từng bức tranh mang dấu ấn cá nhân, không bức nào giống hoàn toàn bức nào. Đồng thời, nó giữ được hồn cốt dân gian – điều mà máy móc hiện đại không thể tái tạo được.

Bảo tồn nghề làm tranh Đông Hồ và các công cụ truyền thống

Trong thời đại công nghiệp hoá, nhiều làng nghề truyền thống dần bị mai một. Tuy nhiên, làng tranh Đông Hồ vẫn giữ được nét đặc sắc nhờ sự tâm huyết của các nghệ nhân và nỗ lực bảo tồn từ cộng đồng.

Hiện nay, một số nghệ nhân đã mở các lớp dạy làm tranh Đông Hồ ngay tại làng, hướng dẫn chi tiết quy trình từ cách chuẩn bị nguyên liệu đến sử dụng từng công cụ. Ngoài ra, các sản phẩm mô phỏng dụng cụ làm tranh cũng được trưng bày tại các bảo tàng văn hoá dân gian nhằm giới thiệu đến du khách trong và ngoài nước.

Kết luận

Các công cụ làm tranh Đông Hồ không chỉ đơn thuần là phương tiện lao động mà còn là một phần hồn cốt của văn hóa Việt Nam. Từ mộc bản đến giấy dó, từ màu tự nhiên đến con lăn in tranh – tất cả kết hợp lại để tạo nên những tác phẩm nghệ thuật trường tồn với thời gian. Hiểu và trân trọng những dụng cụ truyền thống này chính là cách gìn giữ một phần di sản văn hóa quý báu của dân tộc.

• Fanpage: https://www.facebook.com/Hontranhdatviet
• Website: https://hontranhdatviet.com/
• TikTok: https://www.tiktok.com/@hn.tranh.t.vit
• Nội dung tương tự: Tại đây.