Tại sao ngày càng nhiều nhà rang xay muốn sở hữu nông trại cà phê?

Đã có thời điểm, việc tìm mua cà phê chất lượng cao không phải là bài toán khó đối với các nhà rang xay. Thị trường lúc đó còn ít cạnh tranh, và nguồn cung dồi dào từ các nông hộ luôn sẵn sàng hợp tác. Nhưng hiện nay, mọi thứ đã thay đổi.

Biến đổi khí hậu, thị trường bất ổn và số lượng người chơi mới gia tăng đang gây áp lực lớn lên chuỗi cung ứng. Việc đảm bảo nguồn nguyên liệu cà phê ổn định – đặc biệt là cà phê đặc sản – trở nên khó khăn hơn bao giờ hết. Cùng lúc đó, chi phí sản xuất leo thang với giá phân bón, nhân công và vật tư đầu vào đều tăng mạnh, khiến giá cà phê bị đẩy lên cao và thu hẹp biên lợi nhuận của các nhà rang xay. Trong bối cảnh ấy, một xu hướng mới đang hình thành: các nhà rang xay bắt đầu tìm đến mô hình tích hợp dọc, chủ động đầu tư hoặc mua lại vùng nguyên liệu. Khi giá cà phê robusta tăng gần 80% chỉ trong năm 2024 và xuất khẩu vượt mốc 5 tỷ USD, nhiều người nhận ra rằng sở hữu trang trại không chỉ giúp kiểm soát chất lượng mà còn mở ra cơ hội sinh lời dài hạn.

Tại Le Cafe, chúng tôi tin rằng việc kết nối trực tiếp với người trồng và tham gia sâu vào chuỗi giá trị không chỉ là chiến lược kinh doanh, mà còn là cách để bảo vệ chất lượng và phát triển bền vững cùng cộng đồng cà phê.

Nhà rang và giấc mơ nông trại

Không khó để hiểu vì sao mô hình này lại thu hút các nhà rang xay: việc kiểm soát toàn bộ chuỗi giá trị từ nông trại đến tách cà phê không chỉ giúp đảm bảo nguồn cung ổn định và minh bạch, mà còn khẳng định cam kết với sản xuất có đạo đức. Quan trọng hơn, cà phê đến trực tiếp từ trang trại tạo nên lợi thế cạnh tranh rõ rệt, khi người tiêu dùng ngày càng quan tâm đến xuất xứ, quy trình và giá trị thật sau mỗi tách cà phê.

Ý tưởng một nhà rang sở hữu và vận hành vùng nguyên liệu riêng luôn gợi lên hình ảnh về một mô hình kinh doanh lý tưởng – tích hợp theo chiều dọc, chủ động kiểm soát chất lượng, loại bỏ trung gian, và hướng đến sự bền vững lâu dài. Tuy nhiên, thực tế lại phức tạp hơn nhiều so với những gì ta hình dung.

“Một trong những động lực khiến nhà rang muốn sở hữu vùng nguyên liệu là niềm đam mê thực sự với cà phê,”

Nico Herr – Giám đốc điều hành Mountain Harvest Coffee chia sẻ.

“Nhưng để yêu cà phê một cách sâu sắc, bạn phải hiểu rõ nó – hiểu được những tác động của mình đến hệ sinh thái xung quanh. Vì cà phê không chỉ là một sản phẩm, mà còn là một phần của văn hóa.”

Ở Mỹ, thương hiệu Press Coffee đã tạo dấu ấn khi tuyên bố mua lại một trang trại cà phê tại Panama vào năm 2024 – với kỳ vọng mang đến “hương vị độc đáo” cho khách hàng. Tại Việt Nam, từ năm 2012, một thương hiệu cà phê đặc sản cũng từng tiên phong phát triển vùng nguyên liệu riêng tại Sơn La, sau đó mở rộng đến Khe Sanh, Đà Lạt, Kon Tum…, với khát vọng tạo ra những dòng cà phê mang đậm dấu ấn bản địa.

Dù chưa bàn đến hiệu quả dài hạn của các mô hình này, điều dễ thấy là: nhiều nhà rang đang chia sẻ một mong muốn chung – được kiểm soát chuỗi cung ứng, đảm bảo tính minh bạch nguồn gốc và tích hợp các yếu tố phát triển bền vững vào trong chính mô hình kinh doanh của mình.

Nghề trồng cà phê – Những thử thách ít ai thấy

So với các khâu như rang xay hay kinh doanh bán lẻ – vốn thường có biên lợi nhuận cao hơn, thì trồng cà phê lại là một trong những mắt xích rủi ro và vất vả nhất trong toàn chuỗi giá trị. Đây là ngành nghề đòi hỏi vốn đầu tư lớn, lao động cường độ cao và luôn tiềm ẩn hàng loạt biến số khó lường. Nông dân trồng cà phê không chỉ phải đối mặt với biến đổi khí hậu, sâu bệnh, giá cả thất thường, mà còn phải thích ứng với nhu cầu tiêu dùng liên tục thay đổi. Đồng thời, họ còn phải duy trì độ phì nhiêu của đất và tuân thủ các tiêu chuẩn về canh tác bền vững, vốn ngày càng khắt khe.

Thêm vào đó, biến đổi khí hậu đang dần đẩy các vùng trồng cà phê lên những khu vực có độ cao lớn hơn. Một số nghiên cứu khí hậu dự báo rằng đến năm 2050, diện tích đất phù hợp cho trồng cà phê có thể giảm tới 50%. Những mô hình như canh tác hữu cơ hay nông nghiệp tái sinh – vốn được xem là hướng đi tất yếu cho tương lai – lại không hề dễ thực hiện. Nông dân phải quản lý nghiêm ngặt độ màu mỡ của đất, kiểm soát sâu bệnh mà không sử dụng hóa chất tổng hợp, và đối mặt với chi phí chứng nhận hữu cơ rất cao, cả về tài chính lẫn thủ tục hành chính – đặc biệt với những hộ mới vào nghề.

Liệu bạn có thể cảm nhận hết chiều sâu của một vùng trồng cà phê, nếu chưa từng sống, làm việc và gắn bó với nó qua nhiều mùa vụ, như cách những người nông dân đã làm suốt nhiều thế hệ?

Trên lý thuyết, việc sở hữu vùng nguyên liệu mang lại nhiều lợi thế hấp dẫn: kiểm soát chất lượng cà phê, chủ động nguồn cung, và thậm chí là tăng khả năng sinh lời. Tuy nhiên, khi bắt tay vào thực tế, nhiều nhà rang nhanh chóng nhận ra rằng những lợi ích ấy không dễ đạt được như kỳ vọng.

Chất lượng cà phê không chỉ phụ thuộc vào giống cây, mà còn chịu ảnh hưởng lớn từ điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng và kỹ thuật canh tác – những yếu tố mà người làm rang, dù tâm huyết đến đâu, cũng khó có thể kiểm soát hoàn toàn nếu chưa có kinh nghiệm trong lĩnh vực nông nghiệp.

Việc tự chủ nguồn cung cũng không hề đơn giản. Thời tiết thất thường, sâu bệnh bất ngờ và giá thị trường biến động liên tục khiến bất kỳ kế hoạch nào cũng có thể bị đảo lộn. Thêm vào đó, chi phí vận hành trang trại thường cao hơn rất nhiều so với dự tính ban đầu, từ chi phí nhân công, vật tư nông nghiệp đến bảo trì cơ sở hạ tầng. Kỳ vọng về lợi nhuận vì thế dần trở nên xa vời. Không ít nhà rang đã bị choáng ngợp bởi thực tế phức tạp của việc quản lý đất đai, thủ tục hành chính, chính sách địa phương, chất lượng đất suy giảm, thiếu hụt lao động nông nghiệp, và cả những bài toán nan giải về logistics và chuỗi cung ứng đầu ra.

Le Cafe hiểu rằng, để bước chân vào nông nghiệp một cách bền vững, cần nhiều hơn đam mê – đó là sự chuẩn bị kỹ lưỡng, sự kiên trì và khả năng chấp nhận rủi ro trong một ngành vốn luôn tiềm ẩn nhiều biến động.

Góc nhìn sau trải nghiệm

Không ít nhà rang từng gây chú ý khi công bố việc mua lại vùng nguyên liệu cà phê, như một bước đi chiến lược nhằm thể hiện cam kết với chất lượng và tính bền vững. Tuy nhiên, sau những thông báo ban đầu đầy hào hứng, rất hiếm khi xuất hiện các báo cáo tiếp theo về hiệu quả thực tế. Những câu chuyện về năng suất tăng vọt, tạo ra công ăn việc làm cho cộng đồng hay cải thiện việc quản lý đất đai… dường như vẫn còn là điều ít được nhắc đến.

Tại sao vậy? Có lẽ bởi phần lớn các mô hình này không mang lại lợi ích tài chính hoặc hiệu quả vận hành như kỳ vọng.

Bạn có thể tự hỏi: “Liệu có ví dụ nào thực sự thành công – một nhà rang mua đất, tự canh tác và vận hành vùng nguyên liệu theo hướng bền vững không?” Câu trả lời không dễ tìm. Và quan trọng hơn: chúng ta đang dùng tiêu chí nào để đánh giá sự thành công?

Nếu đó là lợi nhuận, thì không thể phủ nhận rằng phần lớn các vùng nguyên liệu hiện nay vẫn phụ thuộc vào chính sách và hỗ trợ của nhà nước. Và nếu đó là bài học lớn nhất, thì có lẽ điều cần ghi nhớ không phải là cố gắng "làm tất cả", mà là hiểu rõ vai trò và giới hạn của mình trong chuỗi cung ứng cà phê toàn cầu.

Bên cạnh những nhà rang thực sự sở hữu và quản lý vùng nguyên liệu, một xu hướng đáng lo ngại đang dần lan rộng: “farmwashing” – khi các thương hiệu cố tình dựng nên hình ảnh sở hữu nông trại để gây ấn tượng với người tiêu dùng. Họ sử dụng hình ảnh cây cà phê, người nông dân và khung cảnh nông trại để tiếp thị, trong khi thực chất chỉ tham gia vào các hoạt động mang tính thời vụ, hợp tác ngắn hạn hoặc mua cà phê qua trung gian – không có sự sở hữu thực sự hay cam kết dài hạn với vùng trồng.

Điều này làm mờ ranh giới giữa thực tế và chiến lược marketing, khiến người tiêu dùng dễ hiểu lầm về mức độ minh bạch và bền vững của thương hiệu. Khi ngày càng nhiều nhà rang “ăn theo” trào lưu này, họ có thể nâng cao giá trị thương hiệu mà không cần đối mặt với các thách thức thực tế của nghề nông. Hệ quả là, những người thực sự làm nông nghiệp bền vững dễ bị lu mờ, còn niềm tin của người tiêu dùng với các sáng kiến cà phê có trách nhiệm bị xói mòn theo thời gian.

Tại khu vực Cầu Đất – Đà Lạt, vùng đất được mệnh danh là “thủ phủ Arabica ngon nhất Việt Nam”, đã và đang chứng kiến làn sóng các doanh nghiệp lớn đổ vốn vào đất nông nghiệp. Nhiều đơn vị mua lại đất từ nông dân, thuê lao động địa phương để sản xuất theo mô hình “nông nghiệp công nghiệp hóa” – nhằm tối ưu chi phí và nhanh chóng thu hồi vốn. Tuy nhiên, khi thị trường biến động, họ rút lui, để lại những khoảng trống lớn cả về kinh tế lẫn văn hóa, khiến các giá trị canh tác truyền thống tích lũy qua nhiều thế hệ đứng trước nguy cơ mai một.

Chung tay thay vì thâu tóm

Mở rộng quy mô trang trại không giống với việc mở rộng một nhà máy rang xay. Đó là một thử thách hoàn toàn khác, đòi hỏi không chỉ vốn đầu tư lớn, mà còn cần kiến thức nông nghiệp chuyên sâu, sự kiên nhẫn dài hạn và khả năng điều hướng hệ thống nông nghiệp phức tạp tại các nước sản xuất cà phê.

Đằng sau mỗi thương hiệu tuyên bố sở hữu vùng nguyên liệu, là vô số câu chuyện chưa được kể – về những nhà rang đang loay hoay với bài toán quản lý, về những khoản đầu tư không mang lại hiệu quả như kỳ vọng. Nếu thiếu chiến lược rõ ràng và định hướng bền vững, những nỗ lực ấy rất dễ biến thành gánh nặng tài chính hơn là tài sản sinh lợi. Thay vì đầu tư để sở hữu đất đai, nhiều nhà rang nên tập trung vào việc xây dựng quan hệ đối tác lâu dài với nông dân địa phương – những người đã gắn bó và am hiểu vùng đất của mình. Thông qua việc cam kết thu mua ổn định, giá cả công bằng và hỗ trợ kỹ thuật, nhà rang có thể tạo ra một chuỗi cung ứng minh bạch, hiệu quả và ít rủi ro hơn rất nhiều so với mô hình sở hữu toàn phần.

Những nông dân giỏi nhất không học nghề từ sách vở, mà từ kinh nghiệm được truyền qua nhiều thế hệ. Họ dành cả đời để quan sát mùa vụ, tinh chỉnh kỹ thuật canh tác, và sống cùng với đất đai, khí hậu, côn trùng, cây trồng. Đó là vốn tri thức sống động mà không nhà rang nào có thể sở hữu chỉ sau vài mùa đầu tư.

Các nhà rang cần nhận thức rõ thế mạnh cốt lõi của mình nằm ở nghệ thuật rang xay, phát triển thương hiệu, và phân phối sản phẩm – không phải ở việc làm nông hay quản lý đất đai.

Giấc mơ sở hữu vùng nguyên liệu nghe có vẻ hấp dẫn – đầy tính tự chủ và gắn liền với hình ảnh "từ farm đến cup". Nhưng trên thực tế, đây là một quyết định kinh tế cần được cân nhắc nghiêm túc. Đối với phần lớn nhà rang, việc đầu tư sở hữu trang trại không chỉ tốn kém, mà còn là canh bạc rủi ro cao – hiếm khi mang lại lợi ích dài hạn và thậm chí có thể phá vỡ hệ sinh thái nông dân bản địa vốn đã gắn bó với vùng đất qua nhiều thế hệ.

Kết luận: Sở hữu hay đồng hành – đâu là lựa chọn bền vững?

Trong bối cảnh ngành cà phê ngày càng biến động và phức tạp, việc sở hữu một vùng nguyên liệu không còn là lựa chọn đơn thuần mang tính chiến lược – mà là một quyết định cần được cân nhắc kỹ lưỡng dựa trên năng lực, tầm nhìn và mục tiêu dài hạn.

Thay vì chạy theo quyền sở hữu như một biểu tượng của sự kiểm soát, nhiều nhà rang sẽ tìm thấy giá trị thực sự khi chọn con đường hợp tác – xây dựng mối quan hệ lâu dài, minh bạch với nông dân, cùng nhau nâng cao chất lượng và chia sẻ lợi ích một cách công bằng.

Tại Le Cafe, chúng tôi tin rằng cà phê bền vững không nằm ở việc làm tất cả, mà ở việc làm tốt vai trò của mình, tôn trọng hệ sinh thái bản địa, và đồng hành cùng người nông dân như những đối tác – không phải như chủ đất.