Tìm hiểu về những loài hoa mai không thuộc họ mai vàng - ochnaceae

Trong phổ biến loài hoa được người Việt chúng ta bác bày trong ba ngày Tết, chắc hẳn hình ảnh cây mai vàng là loài mang đậm nét văn hóa truyền thống dân tộc nhất. Do vậy nên, hàng năm trên diễn đàn báo chí, nhiều bài viết về mai vẫn xuất hiện. Thậm chí, có quá phổ biến bài viết tranh biện về chữ "Mai".

Đã có rất nhiều người quan niệm rằng ý thơ trong một vài bài thơ chữ Hán ngày trước đã kể đến Mai vàng (Ochna integerrima). Thật ra, chưa nhắc tới thơ cổ trung Quốc, mà ngay cả Mãn Giác Thiền sư, tới Nguyễn Du, rồi Cao Bá Quát đều nói đến một loài Mai mà người Trung Quốc gọi là "Méi", nghĩa là cây Mơ, phổ biến người Việt chúng ta gọi là Bạch mai thuộc họ huê hồng. Trong các bản gốc chữ Hán các câu thơ, câu kệ, câu đối của các tác kém chất lượng vừa nêu đều sử dụng chữ 梅 hoặc 槑.

Trên Nghị đỉnh (đỉnh thứ V của cửu đỉnh đặt ở Đại Nội Huế) có khắc một cây mai trổ hoa, bên cạnh có chữ Mai. Có người cho ấy là Mai vàng xứ Huế. Thật ra ấy là Bạch mai, vì hơn ai hết, chính Vua Minh Mạng phân biệt rẽ ròi loài Mai này với Mai vàng. Và khi nhắc đến Mai vàng, Vua Minh Mạng đã gọi là Hoàng mai hay Lạp mai. Không chỉ vậy, người Trung Quốc không gọi Mai vàng là Mai mà là Kim liên mộc (jin lian mu). Người Trung Quốc cũng dùng tên Lạp mai, nhưng ko để chỉ loài Mai vàng như Minh Mạng viết trong Thánh chế mà gọi tên cho một loài hoa cũng có sắc vàng, mang tên khoa học là Chimonanthus praecox.

Trong khuôn khổ bài này, chúng tôi ko tranh biện phổ thông về điều đó, mà chỉ muốn nêu tản mát đôi chút về những loài mai ở Việt Nam ko họ hàng với Mai vàng truyền thống thân thuộc.

1. Bạch mai: tên tiếng Anh là Apricot, tên kỹ thuật là Prunus armeniaca, thuộc họ hoa hồng – Rosaceae.

Đây chính là cây Mơ, thường được trồng rộng rãi ở miền Bắc nước ta. Cây thân gỗ cao 3 – 5 m, Lá thường tập kết trên nhánh ngắn, phiến hình xoan rộng hay hình trứng, đáy hình tim, đỉnh có mũi ngắn, bìa có răng kép nhỏ, gân phụ 5-7 cặp; cuống dài. Ra hoa trước khi lá xuất hiện, hoa trắng hay phớt hồng, cuống hoa rất ngắn, tràng 5 cánh, nhị 15-20. Ở miền Bắc cây ra hoa vào cuối Đông, kéo dài sang Xuân. Ở Trung Quốc, cây cũng ra hoa trong khoảng Đông sang Xuân, thường trải qua một thời ký băng giá, đôi khi chịu phủ tuyết đầy cành, che chắn cả hoa, nhưng hoa vẫn tươi thắm, Vì vậy mới có câu "Mai cốt cách, tuyết tinh thần" hoặc "Đạp tuyết tầm Mai"… Quả bác ái cứng, có phủ đầy lông mịn. Quả được sử dụng làm ô mai (mơ đen) và chữa bệnh.

hai. Mai chiếu thủy: còn được gọi là mai chấm thủy, tên tiếng Anh Wrightia, tên khoa học là Wrightia religiosa, thuộc họ Trúc đào – Apocynaceae. Cây thân gỗ, thân xù xì, phổ biến cành nhánh nhỏ dễ uốn nắn và cắt tỉa, nên đã được trồng làm cảnh, làm cây uốn thế lâu đời ở nước ta. Lá mỏng, hình xoan thon, cuống rất ngắn, màu xanh bóng. Cụm hoa mai đẹp dạng xim thưa, hoa nhỏ có cuống dài buông thõng xuống, cánh hoa màu trắng, rất thơm. Cây vừa có dáng đẹp, vừa có hoa đẹp và thơm, chịu ẩm ngập được nên thường được trồng ở hòn non bộ hay ở chậu cảnh.

Cây mai chiếu thủy cho hoa màu trắng tấp nập ngày xuân

3. Mai chỉ thiên: tên tiếng Anh là Winter cherry tree, tên khoa học là Wrightia antidysenterica, thuộc họ Trúc đào – Apocynaceae, là một loài tương cận với Mai chiếu thủy, nên có hình thái lá và hoa tương tự. Điểm khác biết rõ nét để phân biệt là hoa của loài này không buông thõng mà mọc thẳng hướng lên trời. Cũng Vì thế đã được gọi tên là Mai chỉ thiên. Cây cũng thường được trồng làm cảnh trong chậu hay trên hòn non bộ.

4. Mai mù u: còn được gọi là Nam mai, tên khoa học là Ochrocarpus siamensis var. Odoratissimus, thuộc họ Bứa (Măng cụt) – Clusiaceae. Cây thân gỗ, cao 20 – 25 m, vỏ đỏ. Lá non màu đỏ, mọc đối, thanh mảnh rộng dần ở đỉnh, đầu tròn có khía lõm, gân lá rõ, mịn. Cụm hoa ở nách lá, hoa màu trắng dày đặc, thơm giống như hoa mù u, dạng cây, cành và lá cũng hao hao giống mù u, Vì vậy đã có tên Mai mù u. Đây là một loài thực vật nhiệt đới, chịu khô hạn tốt, Do vậy nên ở Thừa Thiên Huế, chúng tôi gặp nó phân bố rải rác dọc theo dải cát ven biển, thường mọc xen lẫn với phổ quát loài cây gỗ khác trong những rẻo rừng thoái hóa, diện tích nhỏ, người miền Trung gọi là rú cát. Cây ra hoa vào dịp cuối xuân.

>>Xem thêm: Có nên sử dụng thuốc kích nụ hoa mai? Sử dụng như thế nào là hợp lí?

5. Mai Nhật: nghĩa là cây Kim đồng, tên tiếng Anh là Gold shower thryallis, tên công nghệ là Malpighia glauca, thuộc họ Dùi c – Malpighiaceae. Cây thân gỗ, mọc thành bụi dày, phân cành phổ quát, cao khoảng 1,5 m. Cành thanh mảnh mảnh, mềm yếu nên ở những nơi có gió to thường xuyên, cành cần có các giá thể để tựa vào mới ít gãy. Lá hình xoan đều, nhẵn, mọc đối, xanh hơi ngã vàng, dài 4-6 cm. Cụm hoa dạng tán thưa ở đỉnh cành. Hoa vàng tươi, cánh tràng 5, có móng ngắn, nhị 10, chỉ nhị mảnh, màu vàng sau chuyển dần qua đỏ. Hoa toàn bộ nở vòng vo năm.

6. Hồng mai: người Huế gọi là Nhất chi mai, tên tiếng Anh là Fiddlehead jatropha, tên công nghệ là Jatropha pandurifolia, tên đồng danh là Jatropha integerrima, thuộc họ Thầu dầu – Euphorbiaceae. Cây thân gỗ, mọc thành bụi tỏa rộng, cao 1 – 3 m, cành nhánh mọc chếch ngang và mềm dẽo nên thương phân tán thưa. Lá bầu dục, phần trên nguyên, gốc có khía răng. Cuống lá dài, mảnh. Cụm hoa trên cuống chung dài, mang rộng rãi hoa xếp thưa. Hoa có cánh đài màu đỏ nâu, 5 cánh tràng đỏ hoặc hồng thắm, xòe rộng. Hoa ko nở nhất loạt, nở dần kế tiếp nhau nên cây có hoa nói quanh năm. Ở Hội An, các nhà kinh doanh hoa và cây cảnh đang cung cấp hàng loạt thứ Hồng mai lá xẻ - Jatropha integerrima var. Compacta.

tương tự mới thấy rằng, người Việt chúng ta hễ thấy một loài hoa nào có cây thân gỗ, hoa đẹp, trồng làm cảnh được, dạng hoa như vậy hoa mai thì đều gọi cho nó tên mai cả. Ngay cả cây Bún – Crateva religiosa, cũng được người dân phường Điện Thắng, quận Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam gọi là Mai hạ. Cho nên theo tôi, mỗi lúc ứng dụng ý thơ của rộng rãi bài thơ cổ nhắc về Mai chúng ta cần luận dẫn các căn cứ công nghệ để tránh sự nhầm lẫn ko đáng có, hầu có thể tạo sự bàn cãi kỹ thuật hăng hái chứ ko phải những tranh cải ko đáng có.